Większość herbaciarzy zna legendarne początki herbaty jako napoju.
Główną rolę odgrywa tutaj mityczny cesarz Shennong 神农, który zbiera laury za najróżniejsze osiągnięcia – wynalezienie rolnictwa, medycyny i handlu. Zapracowany gość, nic dziwnego, że odkrył też herbatę!
Ale kiedy nieusatysfakcjonowani legendą pytamy, jak było naprawdę? Jakie rzeczywiście były początki herbaty, to wciąż napotykamy na niejasności i tajemnice.
Najprawdopodobniej, nigdy nie poznamy wszystkich szczegółów wspaniałej herbacianej historii, ale odkrycia archeologiczne w połączeniu
z nowoczesnymi technologiami i metodami analitycznymi rzucają coraz większe światło na początki tego napoju.
Szczególnie, że nowo poczynione odkrycia zaskakują i znacząco wydłużają popartą dowodami historię użycia i uprawy herbaty.
Fizyczne (materialne), odkrycia archeologów odgrywają tu niezwykle istotną rolę i uzupełniają luki w naszym rozumieniu najdawniejszej historii herbaty, które w dużym stopniu opiera się na nie zawsze łatwych do interpretacji materiałach tekstowych.
Najstarszy tekst mówiący o herbacie
Przyjmuje się, że najstarsza pisemna wzmianka o herbacie (rozumianej jako liście/pąki liściowe krzewu Camellia sinensis), pochodzi z 59 r. p.n.e.
i możemy ją znaleźć w Tong Yue 僮約.
Ten w założeniu humorystyczny dokument autorstwa Wang Bao 王褒, zwany kontraktem niewolnka („The Slave’s Contract”), opisuje obowiązki nałożone na służącego, do których między innymi należy zakup i przygotowanie herbaty oraz dbałość o herbaciane naczynia.
Tekst świadczy o popularności i rozwiniętej kulturze herbaty już w I w. p.n.e.
Ale wciąż jest to przekaz pisemny, większą wagę dałabym jednak dowodom fizycznym.
Herbata – odkrycia archeologiczne
W archeologii szczątki ludzkie i zwierzęce biorą pierszeństwo, natomiast mniej uwagi przykuwa się do odnalezionych szczątków roślin.
Na szczęście zmieniające się podejście oraz nowe możliwości technologiczne, pozwalają na dokładniejsze zbadanie pozostałości roślinnych.
Tym samym mamy szansę na poszerzenie wiedzy na temat udomowienia, wykorzystania a niekiedy i rozprzestrzeniania się różnych gatunków roślin, w tym interesującej nas herbaty.
Poniżej przedstawiam parę dotychczasowych odkryć archeologicznych związanych bezpośrednio z liśćmi herbaty:
Odkrycie z czasów Północnej Dynastii Song, Grobowiec w Lu’an (Anhui)
Zanim pojawiły się kolejne odkrycia i przeprowadzone zostały kolejne analizy, za najstarsze odnalezione i zidentyfikowane szczątki rośliny z rodzaju Camellia uważano zwęglone pozostałości materii organicznej z okresu Północnej Dynastii Song (960-1127 n.e.).
Na dzień dzisiejszy (jak za chwilę zobaczycie), nie wydają się już wcale takie stare.
Szczątki zostały odkryte w 2010 roku, w grobowcu w mieście Lu’an w chińskiej prowincji Anhui, przez badaczy z tamtejszego Instytutu Zabytków Kulturowych i Archeologii (安徽省文物考古研究所).
Do identyfikacji materii roślinnej zastosowano:
- mikroskopową analizę cech morfologicznych oraz
- wysokosprawną chromatografię cieczową, HPLC (ang. high-performance liquid chromatography) – gdzie jako znaczniki zastosowano teaninę i kofeinę.
Obie metody wykazały podobieństwo materii z dzisiejszą herbatą, dlatego zaklasyfikowano je jako liście rośliny z rodzaju Camellia.
Na podstawie dodatkowych uwarunkowań historycznych stwierdzono, że znalezione szczątki to herbata.
Odkrycie w Mauzoleum Han Yangling (Shaanxi)
Podczas prac archeologicznych na północ od miasta Xi’an, w latach 1998-2005, odnaleziono niezidentyfikowane szczątki roślinne w formie ciemnobrązowej bryłki.
Szczątki odnalezione zostały w jednym z grobów w Mauzoleum Han Yangling, zbudowanym dla cesarza Liu Qi. Cesarz zmarł w 141 r. p.n.e., także możemy wnioskować, że odnalezione w grobowcu szczątki roślinne mają ok. 2100 lat BP.
Jeśli porównamy wiek tych szczątków z najstarszym dokumentem, w którym mowa o herbacie (wcześniej wspomnianym Tong Yue), możemy zauważyć, że są starsze!
To jeden z najwcześniejszych fizycznych dowodów na użycie (konsumpcję) herbaty. Na ten moment (rok 2023), szczątki odnalezione w Shaanxi figurują w Książce Rekordów Guinessa, jako najstarsze liście herbaty na świecie.
W swoich badaniach naukowcy przeprowadzli serię analiz, aby dokładnie zidentyfikować odkryte szczątki roślinne i określić ich wiek (Lu, H., Zhang, J., Yang, Y. et al.).
Dzięki datowaniu radiowęglowemu oznaczono wiek szczątków na ~255± 80 BCE (przypada to na okres Zachodniej Dynastii Han). Natomiast zastosowanie analizy fitolitów (kryształów roślinnych szczawianu wapnia) i analizy znaczników chemicznych pozwoliło na ich pozytywną identyfikację jako pozostałości Camellia sinensis.
Nie umyka uwadze również fakt, że szczątki zostały odnalezione z dala od terenów produkujących herbatę, co świadczy nie tylko o samej konsumpcji herbaty, ale i o handlu herbatą.
Odnalezione szczątki składają się wyłącznie z pąków liściowych, co prawdopodobnie świadczy o wysokiej jakości herbaty, staranności w jej przygotowaniu i jej kulturowym znaczeniu. Już w tamtym okresie, herbata była wystarczająco ceniona, aby umieścić ją w grobowcu należącym do cesarza.
Odkrycie na Cmentarzu Gurgyam (Tybet)
Generalnie uważa się, że herbata rozprzestrzeniła się i spopularyzowała wśród ludów północy, Tybetańczyków oraz Ujgurów podczas wzmożonej wymiany handlowej i wpływów za czasów dynastii Tang (VII – VIII w n.e.).
Nie znaleziono jak do tej pory pisemnych dowodów na wcześniejszy transport herbaty do tych odległych regionów. Jeśli chodzi konkretnie o Tybet, to mówi się, że herbata dotarła tu w ramach posagu księżniczki Wencheng, mającej poślubić tybetańskiego króla Songcen Gampo około roku 640 n.e.
Jednak odkrycie archeologiczne z 2005 roku, i przeprowadzone kolejno po nim analizy, wywracają te założenia do góry nogami, i pokazują, że herbata była transportowana do Tybetu już w II-III w n.e., dużo wcześniej niż podejrzewano.
Odkrycie zostało dokonane w grobowcu na Cmentarzu Gurgyam, w prefekturze Ngari, w zachodnim Tybecie. Znalezione w grobowcu ceramiczne naczynie zawierało mieszaninę szczątków roślinnych, które zidentyfikowano jako: jęczmień (Hordeum vulgare) oraz pąki liściowe Camellia sinensis, przypominające wysokiej jakości herbatę.
Przeprowadzone datowanie szczątków określiło ich wiek na II – III w. n.e. Herbata nie rośnie na tych terenach, odkrycie pozwala wnioskować, że herbata dotarła do Tybetu, w ramach wymiany handlowej, dużo wcześniej niż początkowo zakładano, aż ~450 lat wcześniej! A dodatkowo była ceniona na tyle, aby chować ją w grobowcach ważnych osobistości.
Odkrycia poczynione na Cmentarzu Gurgyam, są dowodem na to, ze herbata, jedwabne tkaniny i inne cenne, luksusowe przedmioty były transportowane do Tybetu już w II w. n.e. Na długo przed oficjalnym ustanowieniem trasy idącej przez Junnan, tereny Wyżyny Tybetańskiej i dalej do Azji centralnej, znanej pod nazwą Tea Horse Road.
Czego nie wiemy, to jak konsumowana była wtedy herbata? Czy było to w formie leku, napoju, zupy? Znalezione szczątki herbaty były zmieszane z innymi rośinami, także forma konsumpcji mogła być zupełnie inna, od tej do której przywykliśmy dziś.
Naukowcy podejrzewają, że na tych terenach przygotowanie herbaty mogło odbywać się pod postacią tradycyjnego napoju, który dziś nazwalibyśmy herbatą z masłem (buttered tea), gdzie mieszane są ze sobą prażona mąka jęczmienna, sól, mleko jaka, masło i imbir.
Odkrycie z Okresu Walczących Królestw (Shandong)
Dzwońcie do komitetu Rekordów Guinessa!
Wydaje mi się, że wkrótce tytuł najstarszych odnalezionych liści herbaty będzie należał do odkrycia z grobowca w mieście Zhoucheng (dawna stolica Królestwa Zhu), w chińskiej prowincji Shandong.
Szczątki datuje się na pochodzące z Okresu Walczących Królestw, a więc na lata 480 do 221 p.n.e.
Analizy przeprowadzone na szczątkach roślinnych potwierdziły, że są to liście herbaty po eksrakcji (gotowaniu lub parzeniu) przez ówczesnych ludzi. Ponieważ rozpoznanie szczątków na podstawie morfologii nie było możliwe
(z uwagi na postępujące u roślin zmiany morfologiczne oraz przede wszystkim kondycję odnalezionych szczątków), zastosowano inne metody identyfikacji:
- chromatografię gazową sprzężoną ze spektrometrią mas (GC/MS) i
- ultrawydajną chromatografię cieczową i spektrometrię mas (UPLC-MS) – biomarkerami były kofeina i teanina,
- analizę fitolitów (kryształów roślinnych szczawianu wapnia), (calcium phytoliths analysis)
- spektroskopię w podczerwieni (stosując transformację Fourier’a) FTIR
Próbki pobrane ze znaleziska porównywane były do próbek dzisiejszej herbaty.
Pomimo niewykazania obecności teaniny w próbkach z grobowca, przeprowadzone badania potwierdziły, że znalezisko to szczątki Camellia sinensis.
Brak obecności teaniny można łatwo wytłumaczyć – liście były poddane procesowi gotowania lub parzenia. Teanina jest głównym wolnym aminokwasem występującym w herbacie, ale bardzo dobrze rozpuszczalnym w wodzie, przeszła zatem do roztworu. Podobnie jest w przypadku dzisiejszych liści herbaty.
Na podstawie przeprowadzonej identyfikacji szczątków, oraz to w jakiej formie zostały znalezione – w małej miseczce, możemy wnioskować, że kultura picia herbaty mogła rozpocząć się już w Okresie Walczących Królestw. Znalezisko przesuwa rozpoczęcie udokumentowanej kultury herbaty o 300 lat, w porównaniu z dotychczasowo najstarszymi liśćmi herbaty z Mauzoleum Han Yangling.
Dokonane odkrycia arecheologiczne rzucają coraz więcej światła na faktyczną historię herbaty. Ale jednocześnie nasuwają kolejne pytania, o sposób jej spożycia, wymiany, uprawy…?
Ekscytujący jest na pewno fakt, że nowe odkrycia mogą pojawić się w każdej chwili, uzupełnić jeszcze więcej luk w naszym rozpoznaniu historii herbaty, lub wywrócić nasze dotychczasowe założenia do góry nogami. Tak jak to jest w przypadku odkryć w Ngari i w Zhoucheng.
Jest jeszcze jedno bardzo ważne odkrycie archeologiczne dotyczące herbaty, o którym chciałabym wam opowiedzieć. Tym razem nie chodzi o same liście, ale o neolityczną uprawę herbaty!
Ale o tym napiszę już w kolejnym poście, zachęcam was tym samym do zapisania się do newslettera.
Źródła:
Fan, W., Gong, D., Yao, Z. & Li, D. Identification analysis of carbonized suspected tea from Luan tomb in the northern song dynasty Agricultural archaeology 2, 212–217 (2012).
Lu, H. et al. Earliest tea as evidence for one branch of the Silk Road across the Tibetan Plateau. Sci. Rep. 6, 18955; doi: 10.1038/srep18955 (2016)
Jiang, J., Lu, G., Wang, Q. et al. The analysis and identification of charred suspected tea remains unearthed from Warring State Period Tomb. Sci Rep 11, 16557 (2021). https://doi.org/10.1038/s41598-021-95393-w
Najstarsza herbata na świecie! Odkryta w grobie chińskiego cesarza – National Geographic (national-geographic.pl)